Tekst: Dr. Lambert Hendriks

De ‘Catechismus van de Katholieke Kerk’ is het officiële geloofsboek voor katholieken. Hierin staan alle aspecten van het geloof uitgelegd. Van het vuistdikke boek is onlangs een nieuwe Nederlandse uitgave verschenen. De vorige editie was namelijk helemaal uitverkocht. Bovendien is de tekst op enkele plekken gewijzigd.

‘Waartoe zijn wij op aarde?’ ‘Om God te dienen, en hier en in het hiernamaals gelukkig te zijn.’ Het is de eerste vraag met antwoord uit de beroemde Schoolkatechismus, waar ook vandaag de dag nog veel mensen over hebben gehoord. Hij komt uit de tijd dat je op school de geloofswaarheden van buiten moest stampen, met een toenemende moeilijkheidsgraad naarmate je in een hogere klas zat.

Geloofskennis
Alhoewel we deze praktijk vanzelf associëren met ‘vroeger’, is het fenomeen van de catechismus helemaal nog niet zo oud. Eeuwenlang was het namelijk vanzelfsprekend om katholiek te zijn in onze streken, zonder dat daar een diepgaande geloofskennis bij verondersteld was. Sinds de missionering van Servatius, Willibrord en vele anderen werden mensen christen en behoorden ze tot de katholieke Kerk. Veel vragen werden daar niet bij gesteld. Mensen wisten natuurlijk wel heel goed dat ze katholiek waren, maar slechts zelden verdiepte men zich daarbij in de finesses van het geloof. Dat was iets voor geestelijken en geleerde theologen.

Hierdoor was de grote crisis van de Reformatie tegelijk ook het moment waarop gewone gelovigen niks konden beginnen met de verschillende protestantse stellingen, die tegen het katholieke geloof werden ingebracht. Ze hadden eenvoudigweg geen idee wie er nu gelijk had. Tot dan toe waren bisschoppen en geleerden het over het algemeen eens over de inhoud van het geloof. Nu er verschillende mensen tegenstrijdige geluiden lieten horen, bleek hoe dun de basis van het geloof eigenlijk was.

Petrus Canisius, de grote Nederlandse kerkleraar, zorgde daarom voor een eerste catechismus in eigenlijke zin in het jaar 1555. Dat was kort voordat het concilie van Trente een dikke tien jaar later de Romeinse Catechismus uitgaf, die priesters en bisschoppen moest helpen bij hun kennis en het begrip van het geloof. Deze catechismus bleef lang de standaard. De reden daarvoor is natuurlijk dat als je eenmaal hebt opgeschreven hoe het geloof in elkaar zit en hoe de verschillende geloofswaarheden met elkaar in verband staan, dit ook niet zo snel verandert. Als reactie op de Reformatie had het concilie van Trente een aantal zaken duidelijk vastgesteld en de catechismus bood alles wat je maar over het geloof kon bedenken nu op een systematische manier in een boek aan.

Schoolkatechismus
Vanaf 1920, midden in de tijd van het ‘Rijke Roomsche Leven’, werd de al genoemde Schoolkatechismus in het hele land ingevoerd. Die bleef geleerd worden tot in de jaren zestig, toen men deze methode minder geschikt begon te vinden. De volgende fase in de rij van de catechismussen had, na Petrus Canisius, opnieuw een Nederlands tintje, al was dat wat minder glorieus. In ons land werd ‘De Nieuwe Katechismus’ uitgegeven, in een poging om de geloofsleer wat moderner te presenteren. Deze ging echter zo ver dat het Vaticaan verschillende aanpassingen eiste. Voor anderen was het juist een manier om ook de mensen in de moderne tijd te bereiken, die niet zoveel konden beginnen met bijvoorbeeld de verrijzenis van Jezus. Het was al snel duidelijk dat het verwateren of verbloemen van het geloof toch ook niet kan helpen om mensen bij God te brengen.

Tenslotte verscheen veel later de Catechismus van de Katholieke Kerk, die we ook vandaag nog kennen. In 1992, onder paus Johannes Paulus II die hiervoor de opdracht had gegeven, verscheen een dik boek waarin de talrijke aspecten van de geloofsleer werden uitgelegd. Net als in het begin, mikte het boek vooral op de priesters en de bisschoppen. Heel interessant is dat deze catechismus in eerste instantie in de volkstaal werd uitgegeven. De Latijnse tekst verscheen pas in 1997. Dat is interessant, omdat in de Kerk de Latijnse tekst altijd als maatgevend geldt. Toen die tekst dan ook verscheen, bleek dat er talrijke kleine en grotere wijzigingen in de tekst moesten worden aangebracht. Zo veranderde een tekst over de leugen in een iets strengere paragraaf en werd orgaandonatie juist veel meer aangemoedigd dan eerder. Het ging hier niet om correcties van fouten, maar men beschouwde het als kleine verbeteringen: er werd verder geen aandacht aan besteed.

Sinds enkele maanden steekt deze catechismus opnieuw in een ander jasje. Dit keer wel met een wijziging waar paus Franciscus veel aandacht aan heeft besteed: de ontoelaatbaarheid van de doodstraf. 

Christelijke mensvisie
Sinds enkele maanden steekt deze catechismus opnieuw in een ander jasje. Dit keer wel met een wijziging waar paus Franciscus veel aandacht aan heeft besteed: de ontoelaatbaarheid van de doodstraf. Ook al werd de doodstraf ook in de vorige twee uitgaves van deze catechismus min of meer afgewezen, toch hechtte paus Franciscus eraan om in 2018 een paragraaf te veranderen en zo duidelijk te maken dat die straf nu niet meer kan passen in een christelijke mensvisie. Toen de catechismus was uitverkocht, was er de gelegenheid om deze eind 2023 voor het Nederlandse taalgebied opnieuw uit te geven.

Natuurlijk zijn we inmiddels vertrouwd met tal van manieren om informatie te verzamelen, ook over ons geloof. Er zijn talloze websites, er is Wikipedia. Zelfs bestaat er al een vorm van ChatGPT, die door middel van kunstmatige intelligentie de meest uiteenlopende geloofsvragen kan beantwoorden: magisterium.com. Toch is het mooi en zinvol om je in een catechismus te verdiepen, omdat daar niet alleen een schat aan informatie bij elkaar staat, maar ook heel mooi duidelijk wordt hoe in ons geloof vrijwel alles met elkaar verbonden is. Dat Jezus de Zoon van God is, heeft van doen met het feit dat Maria zonder zonde geboren is. Doordat Jezus aan het kruis gestorven is, kon Hij zorgen dat wij eeuwig leven bij God. Wat hebben die dingen met elkaar te maken? Je vindt het in de catechismus.

Compendium
Zo’n stevig boek is natuurlijk niet iets om van kaft tot kaft te lezen. Zo is het ook niet bedoeld. Al helemaal in het begin zagen we dat de vraag- en antwoordvorm voor de gelovgen als een handig hulpmiddel werd gezien. Daarom heeft men ook nu, bij de laatste uitgaves van de catechismus, een soort van samenvatting in deze vorm gemaakt: het zogenaamde ‘compendium’. De eerste vraag is daarbij min of meer gelijk gebleven: “Welk plan heeft God met de mens?” Het antwoord op die vraag is prachtig, en laat zich niet in één zin samenvatten. Voor de lezer is het dus tijd voor de catechismus: nu in een nieuw jasje.

Dr. Lambert Hendriks is moraaltheoloog en rector van het grootseminarie Rolduc, de priesteropleiding van het bisdom Roermond.