Maar liefst 370 miljoen mensen horen tot een inheems volk. Ze bewonen meer dan 20 procent van het aardoppervlak en vaak wonen ze al generaties lang op de gronden van hun voorouders. Toch worden hun rechten vaak met voeten getreden als het gebied waar ze wonen, wordt opgeëist door grote bedrijven of overheden. Vastenactie 2022 staat daarom in het teken van landrechten. Dit onderwerp heeft grote invloed op mensen, maar ook op natuur en milieu.

De wereldvoedselmarkt, de energiebehoefte van zich ontwikkelende economieën en de vraag naar grondstoffen voor bijvoorbeeld elektronica eisen veel ruimte en grondstoffen op. En die worden vaak gevonden in nog – min of meer – ongerepte natuurgebieden. Daarbij wegen meestal de economische belangen van overheden en grote bedrijven zwaarder dan de rechten van de mensen die er wonen: die worden niet zelden met geweld beroofd van hun huizen en hun land. En daarmee van hun thuis, hun identiteit en hun levensonderhoud.  

Zoals Maori Ned Tapa uit Nieuw Zeeland uitlegt in een korte documentaire: “Ik ben de rivier. De rivier is mij. Zonder de rivier ben ik niemand.” Wie opstaat tegen de overmacht van overheid en multinational begeeft zich op een levensgevaarlijke weg. In 2020 werden minstens 331 mensen vermoord die opkwamen voor de rechten van inheemse volken en voor het milieu; honderden anderen worden bedreigd, geïntimideerd en gecriminaliseerd. Hier worden mensenrechten, natuur en milieu opgeofferd ten gunste van economisch gewin.

Biodiversiteit onder druk
Het milieu en de bescherming ervan hangen nauw samen met landrechten: de inheemse volken maken 6 procent van de wereldbevolking uit, maar ze beheren 80 procent van de resterende biodiversiteit. Denk aan oerwouden, maar ook aan rivieren en kusten waar talloze planten en dieren leven. De grote voedselproducenten vervangen een gevarieerd ecosysteem door een monocultuur waar slechts één gewas groeit, dat bovendien met kunstmest en zware bestrijdingsmiddelen kwetsbaar en zwak wordt. Denk aan palmolie-, koffie- en sojaplantages, maar ook aan de grote weides waar koeien worden gehouden voor de vleesindustrie. Op andere plaatsen wordt water geconfisqueerd, bijvoorbeeld om waterkrachtcentrales te bouwen of om plantages, weides of landbouwgrond te irrigeren. De lokale bevolking heeft dan niet of nauwelijks toegang meer tot de natuurlijke watervoorzieningen en het voedsel dat die opleveren. Sommige deskundigen gaan zelfs zover dat ze zeggen dat de landrechtendiscussie eigenlijk over de toegang tot water gaat, want uiteindelijk zijn het de vruchtbare gronden waar partijen hun oog op laten vallen en daar is altijd water.

Mijnbouw
Landrechten spelen ook een rol bij de zogenoemde ‘extractie-industrie’, waarbij kostbare grondstoffen aan de aarde worden onttrokken. Bekende voorbeelden zijn natuurlijk diamanten, goud, zilver en olie, maar door de toenemende automatisering en digitalisering is er ook grote vraag naar grondstoffen voor computerchips en bijvoorbeeld mobiele telefoons. Dit gaat dan om metalen als indium, neodynium, koper en goud. Voor de beeldvorming: in één mobiele telefoon zit ongeveer 20 mg goud; in de nieuwste generaties mobiele telefoons zitten tussen de 30 en 40 verschillende metalen! Voor batterijen is kobalt een belangrijk element en ook daar is dus wereldwijd grote vraag naar.

Ontbossing
Niet alleen het teruglopen van de biodiversiteit, ook de grootschalige ontbossing heeft grote invloed op het klimaat en het milieu. In 2020 werd wereldwijd 12,2 miljoen hectare bos gekapt, een stijging van 12 procent ten opzichte van 2019. Bossen zijn echter heel belangrijk in de strijd tegen klimaatverandering, omdat ze CO2 uit de atmosfeer halen, water vasthouden en stadshitte dempen. De belangrijkste bossen voor de opslag van CO2 – het Amazonegebied en de wouden in de Democratische Republiek Congo – zijn precies de gebieden waar de grootste kaalslag plaatsvindt. Een recente studie voorspelt dat de Amazone in 2035 meer CO2 uitstoot dan het opneemt. In 2021 werd bekend dat dit voor een deel van het woud al het geval is.

Grote gevolgen
De wereldwijde vraag naar grondstoffen en voedsel en de multinationals en overheden die daarop inspelen, hebben grote impact op het leven op aarde. Het zijn vooral de lokale gemeenschappen en ecosystemen die daarvan de grootste gevolgen dragen. Zo konden de meeste mensen in de betrokken gebieden zich voorheen goed zelf redden: ze hadden grond om te bewerken, water bij de hand en konden de oogst die ze zelf niet nodig hadden, verkopen op de lokale markt. Nu hebben ze geen vruchtbare grond en water meer voorhanden en moeten ze noodgedwongen werk zoeken om in hun levensonderhoud te voorzien.

Vaak belanden ze als slecht betaalde dagloner op plantages en in mijnen of trekken ze naar de stad, in de hoop daar werk te vinden. Bovendien is het voedsel dat wordt geproduceerd op de plantages veelal bedoeld voor de export, dus landen die al tekorten hebben, krijgen nog grotere tekorten. Daarmee staat de voedselzekerheid van miljoenen mensen onder druk.

Vastenactie
Vastenactie steunt projecten die direct of indirect te maken hebben met landrechten. Zo konden in 2020 maar liefst 22.000 indianen, kleine boeren en andere mensen worden gesteund bij hun strijd voor landrechten. Dit jaar staan tijdens de jaarlijkse Vastenactie drie projecten extra in de schijnwerpers: Maya’s in Guatemala die bedreigd worden door de bouw van waterkrachtcentrales, Syrische gezinnen die in een vluchtelingenkamp in Libanon wonen en kleine boeren die in het noordoosten van Brazilië een bestaan proberen op te bouwen.

Steun Vastenactie!
Maak uw bijdrage over op NL21 INGB 0003 0000 46
ten name van Vastenactie Bisdom Roermond

Landrechten in Limburg
Het thema van Vastenactie 2022 is ‘landrechten’. Dat lijkt heel abstract of juridisch, maar het tegendeel is het geval, zegt directeur Elianne van den Heuvel van het Missiebureau Roermond. “Het gaat erom dat de oorspronkelijke bewoners van een bepaald gebied niet meeprofiteren van de opbrengst van hun eigen land. Dat is ook voor mensen in Limburg heel herkenbaar. Zo profiteerden mensen op het platteland in onze regio vroeger ook lang niet allemaal van wat hun eigen land opbracht. Hetzelfde geldt voor naar de Limburgse mijnstreek, waar de winst van de steenkoolwinning maar voor een deel naar de mijnwerkers ging. En kijk eens naar de bruinkoolgroeves vlak over de grens in Duitsland: het energiebedrijf maakt winst, maar de bewoners zijn hun dorp kwijt.” Met het ondersteunen van lokale coöperaties probeert Vastenactie kleine boeren te helpen hun eigen grond te behouden.”