Deutsche Version >>

In oktober 2008 lanceerde het bisdom Roermond in samenwerking met het Regionaal Historisch Centrum Limburg te Maastricht het project kerkvisitaties. Dit project omvat het transcriberen en vertalen van de kerkvisitatieverslagen van het oude bisdom Roermond (1559-1801). Steeds minder mensen zijn in staat Latijn te lezen en steeds meer geïnteresseerden zouden derhalve verstoken blijven van de informatie uit deze belangrijke historische bron. In een eerder stadium werden de visitatieverslagen in het kader van het behoudsproject Metamorfoze geconserveerd, gemicrofilmd en gedigitaliseerd. In november 2013 ging de website met de digitale versie van de originele verslagen en hun transcripties/vertalingen online.

Naar website Kerkvisitaties >>

I. Doelstelling en organisatie van het project

1. Variant Roermond
Begonnen werd met de zogenaamde Variant Roermond, dat wil zeggen met de circa 1100 visitatieverslagen die betrekking hebben op de parochies die behoren tot het huidige bisdom Roermond. Dit valt in zijn begrenzing samen met de Nederlandse provincie Limburg. Guus Janssen en Jo Jamar, beiden classicus en historicus, verzorgden in eerste instantie de transcriptie- en vertaalwerkzaamheden. De hiervoor benodigde financiële middelen zijn bijeengebracht door het bisdom Roermond, de Stichting Katholieke Noden, de BV Limburg en de Limburgse archiefdiensten.
Het streven was dit projectonderdeel eind 2010 af te ronden, maar toen Jo Jamar na een slepende ziekte in maart 2010 kwam te overlijden, bleek deze planning niet langer haalbaar. Met toestemming van de subsidieverstrekkers werd de looptijd van dit projectonderdeel met een jaar verlengd. Op 1 januari 2012 verscheen de eerste, voorlopige versie van de transcripties en vertalingen van de Variant Roermond op internet. 

2. Variant Duitsland
In januari 2010 verzocht het Landschaftsverband Rheinland ons eveneens zorg te willen dragen voor het transcriberen en in het Duits vertalen van de circa 500 visitatieverslagen die betrekking hebben op parochies die thans behoren tot de bisdommen Münster en Aken. Het Landschaftsverband Rheinland zorgde samen met de bisdommen Münster en Aken voor de financiering van dit projectonderdeel. Ook de eerste voorlopige versie van de transcripties en vertalingen van de Variant Duitsland was vanaf 1 januari 2012 via internet beschikbaar.

3. Variant Den Bosch
Eind oktober 2013 waren de transcripties en vertalingen gereed van de circa 100 visitatieverslagen van parochies die momenteel behoren tot het bisdom 's-Hertogenbosch. De financiële middelen voor deze werkzaamheden zijn beschikbaar gesteld door het bisdom 's-Hertogenbosch en de Stichting Dr. P.G.M.J. Janssens te Maastricht.

4. Samenstelling werkgroep
Om te kunnen voldoen aan bovenvermeld verzoek van het Landschaftsverband Rheinland en om tevens het reeds lopende projectonderdeel (Variant Roermond) succesvol te kunnen afronden, was het - zeker na het overlijden van Jo Jamar - nodig de bestaande werkgroep uit te breiden. Naast Guus Janssen nemen sinds april 2010 Kees Schutgens, Jan Welzen, Bas Cretskens, Ruud Mestrom, Paul Mols en Annastina Kaffarnik aan het project deel, waarvan de coördinatie berust bij bisdomarchivaris Mart Bohnen. Van deze werkgroep maakte ook Peter Stenmans tot zijn overlijden in 2012 deel uit.

5. Gebruik van de transcipties en vertalingen
In de Verantwoording (zie afzonderlijk tabblad) wordt onder meer ingegaan op de functie van de originele bron en op de richtlijnen die de werkgroep heeft gehanteerd bij de transcriptie en de vertaling van de basistekst. De Instructie (zie afzonderlijk tabblad) bevat uitleg over de wijze waarop men de transcriptie, de vertaling en de bijgehorend scans van de originele bron kan raadplegen en hoe aanvullingen op en suggesties bij de huidige teksteditie kenbaar kunnen worden gemaakt.

 

II. Kerkvisitaties in historisch perspectief
Toen in 1559 het bisdom Roermond tot stand kwam in het kader van de oprichting van de nieuwe bisdommen in de Lage Landen, moest dit wel een bisdom worden naar Tridentijns model. Volgens de richtlijnen van het Concilie van Trente (1545-1563) diende het centrale gezag van de bisschop te worden hersteld en een probaat middel hiertoe was de inspectie (visitatie). Het Griekse woord epi-skopos betekent van oorsprong ook: toezichthouder, opziener.
Van meet af aan hebben de Roermondse bisschoppen – te beginnen met Lindanus – intensief de hun toevertrouwde parochies gevisiteerd, voor zover de staatkundige situatie dat toeliet. Aan een dergelijke visitatie was doorgaans ook het toedienen van het sacrament van het vormsel gekoppeld.Over de gang van zaken bij de visitaties zijn we geïnformeerd vanuit sommige visitatieverslagen zelf, maar ook door notities in de Acta Episcopatus, die vanaf 1665 bewaard zijn gebleven. Bij de visitatie kan men verschillende aspecten onderscheiden die meegewogen moeten worden, wil men het verslag als bron hanteren.

1. De persoon van de visitator
De visitatie kon worden uitgevoerd door de bisschop zelf of, wanneer de bisschopszetel vacant was, door de kapittelvicaris. Zo heeft met name vicaris-generaal Van Oeveren - in zijn hoedanigheid van kapittelvicaris -diverse visitaties op zijn naam staan. Daarnaast was ook een visitatie door de landdeken mogelijk. Van de dekenale visitaties zijn maar weinig verslagen bewaard gebleven. Men moet bedenken dat de landdeken in het dagelijks leven dichter bij zijn collega-pastoors stond en dus ook beter de bevindingen van de visitatie op juistheid kon toetsen.

2. De visitatiereizen
De bisschop of vicaris-generaal kon op verschillende wijzen te werk gaan. Hij kon een rondreis maken en was dan langer van huis. In dichtbij gelegen dekenaten kon hij ook vanuit Roermond opereren, waarbij dan enkele parochies per dag werden aangedaan. Uit de delen van het diocees die voor de visitator vanwege de politieke situatie ontoegankelijk waren, kon hij de pastoors ontbieden naar een nabije parochie waar een visitatie wel mogelijk was. De pastoors rapporteerden dan de toestand van hun parochie (relatio) en er was geen autopsie door de bisschop.

3. Indeling in soorten visitatieverslagen
Bij de verslagen dient men onderscheid te maken tussen hetgeen de visitator uit eigen aanschouwing op schrift stelde, vervolgens de al genoemde relatio (rapportage) en tenslotte het rescript. Een rescript is een door de pastoor of rector ingevuld formulier, dat bij de visitatie overhandigd of naar Roermond gezonden werd. Voorts kunnen nog toegevoegd zijn: mandata en bijlagen. Mandata zijn verordeningen van de visitator naar aanleiding van de visitatie; bijlagen kunnen zijn: inventarislijsten, rekeningen, overzichten van jaardiensten en onroerend goed (landerijen). In tegenstelling tot de overige documenten zijn deze bijlagen doorgaans in de volkstaal opgesteld. Voor deze bijlagen dient men de scans van de originele bron te raadplegen.

4. De inhoud van de visitatieverslagen
De visitatieverslagen werpen licht op het kerkelijk leven aan de basis en de wijze waarop de bisschop daarop invloed trachtte uit te oefenen. In regel gaat het onder meer om gegevens over het kerkgebouw en de aankleding ervan, de ambtsvervulling en het gedrag van de clerus, de kerkmeesters, de koster en de schoolmeester alsmede over het godsdienstig en zedelijk leven van de parochianen. Daarnaast bevat deze bron ook informatie die van belang is voor andere terreinen van wetenschap en onderzoek zoals demografie, genealogie, onderwijs, armenzorg, kunstgeschiedenis, volkscultuur en het plaatselijk gezag. Het was de archivaris en historicus Jos. Habets die bijna 125 jaar geleden wees op het grote cultuurhistorische belang van de visitatieverslagen (Habets, Geschiedenis bisdom Roermond, III, 1892, 138). Uit de eerste eeuw van de bisdomgeschiedenis zijn als gevolg van de stadsbrand van 1665 helaas vrijwel geen visitatieverslagen bewaard.