Een huwelijk is een bijzonder liefdesverbond tussen een man en een vrouw, die elkaar trouw beloven tot in de dood. De katholieke kerk kent kerkelijk gesloten huwelijken geen echtscheiding. Wel is het in sommige gevallen mogelijk om een huwelijk nietig te laten verklaren. Dit gebeurt tijdens een procedure die gevoerd wordt bij de Kerkelijke Rechtbank (Officialaat) van het bisdom. Hieronder wordt uiteengezet hoe de procedure bij een nietigverklaring (sinds december 2015) verloopt.

Een huwelijk is een liefdesverbond tussen man en vrouw voor het hele leven, dat de liefdesband tussen Christus en zijn bruid, de Kerk, afbeeldt. Geen mens kan deze band verbreken (Matteüs 19, 6) en niets kan deze liefde blussen, want sterk als de dood is de liefde (Hooglied, 8, 6-7). Daarom is een kerkelijk huwelijk voor de Katholieke Kerk een sacrament: een heilige en onverbreekbare band. Een mislukt huwelijk kan uitlopen op een burgerlijke echtscheiding. Een kerkelijk equivalent van de burgerlijke echtscheiding bestaat niet. In bepaalde gevallen is het zinvol om na te gaan of er wel een geldig huwelijk is geweest. Er is een aantal juridische gronden die een onderzoek rechtvaardigen.

Iemand die van mening is dat zijn/haar kerkelijk huwelijk voor een onderzoek in aanmerking kan komen, kan een verzoek richten tot de kerkelijke rechtbank van zijn/haar bisdom. Dit korte schrijven wil een eenvoudig overzicht bieden van het verloop van de kerkrechtelijke procedure. 

De procedure voor de nietigverklaring van een kerkelijk huwelijk kent doorgaans het volgende verloop:

• Fase van het vooronderzoek
• Officieel gedeelte van het onderzoek.

Informatieve fase 

De partner die een nietigverklaring wenst, neemt schriftelijk of telefonisch contact op met het secretariaat van de kerkelijke rechtbank. Hij/zij krijgt een brief met een volgnummer en een formulier met persoonsgegevens dat ingevuld teruggestuurd dient te worden (het is van groot belang het telefoonnummer te vermelden en eventueel een e-mailadres).

• Er wordt ook gevraagd om bij verhuizing het nieuwe adres door te geven.
• Het adres van de ex-echtgenoot/echtgenote is dringend gewenst om met de procedure te starten. Men dient al het mogelijke te doen om dit adres te achterhalen.

De kerkelijke rechtbank is bevoegd om het huwelijk te onderzoeken op zijn nietigheid wanneer het huwelijk in het betreffende bisdom gesloten is, als één van beide partners er woonachtig is, of als in het betreffende bisdom naar verwachting de meeste bewijzen verzameld kunnen worden.

Informatief gesprek

Deze informatieve fase omvat een informatief gesprek met de aanvragende echtgenoot (in de procedure “partij” genoemd), als gebleken is dat de kerkelijke rechtbank bevoegd is. De aanvragende partij wordtschriftelijk of telefonisch uitgenodigd voor een gesprek (het kan een paar uren duren). Indien dat nodig blijkt voor het verzamelen van voldoende informatie, kan hierna ook de andere partij uitgenodigd worden voor een informatief gesprek.

• Het is ook van belang te weten dat men niet met een kerkelijke procedure kan beginnen voordat de burgerlijke echtscheiding uitgesproken is. 
• Ook wordt de aanvrager gevraagd al na te denken over mogelijke getuigen die opgegeven kunnen worden en die bereid zijn een gesprek te voeren met de onderzoeksrechter.
• Soms kan men echter met vrij grote zekerheid voorzien dat een procedure niet tot het gewenste resultaat zal leiden en kunnen valse hoop en nutteloze kansen beter vermeden worden. Maar de aanvragende partij blijft vrij toch te beslissen om door te gaan met de procedure: het is een recht!

Officieel gedeelte van het onderzoek

Dit onderzoek heeft het verzamelen van de noodzakelijke gegevens over de motieven van de huwelijkssluiting en het verloop van het huwelijk tot doel. Dit gebeurt door de verklaringen van (indien mogelijk) beide partijen en hun getuigen.

Het onderzoek zal zich niet bezighouden met de schuldvraag. De cruciale vraag is of er ooit sprake geweest is van een huwelijkssacrament, zoals de Kerk dat verstaat. 

• Men dient erop te letten dat de vertrouwelijke gegevens uitsluitend worden gebruikt in het kader van de kerkelijke procedure tot ongeldigheidverklaring van het huwelijk. Dat geldt voor de echtgenoten, de getuigen en de medewerkers van de kerkelijke rechtbank. De rechters en alle personeelsleden van de kerkelijke rechtbank zijn ambtshalve verplicht tot geheimhouding. Daardoor is de privacy van alle betrokkenen steeds gegarandeerd.

Stap 1: het verzoekschrift
Als er een onderzoek begonnen kan worden, krijgt de aanvrager een verzoekschrift thuis gestuurd, met de vraag dit ondertekend en gedateerd terug te zenden.

Stap 2: beslissing voorzitter en verklaringen beide partijen
Beide partijen worden formeel opgeroepen om hun verklaring af te leggen en hierover ondervraagd te worden.
In een bijlage van de oproepingsbrief krijgen de partijen een kopie van de beslissingen van de voorzitter:

• wie de drie rechters, de verdediger van de huwelijksband en de medewerkers zijn die zich met de zaak zullen bezig houden;
• op welke punt(en) het onderzoek gevoerd wordt.

De volgende onderwerpen komen tijdens het gesprek aan bod: de levensloop, het karakter, de verkering, het huwelijksbesluit en de wijze waarop het huwelijk tot stand kwam, de achtergronden en de factoren die van invloed waren op het mislukken van het huwelijk.

• Als één van beiden deelname weigert, zal het onderzoek toch doorgaan tot en met de eindbeslissing.

Stap 3: getuigen
Beide partijen kunnen een aantal getuigen voorstellen. Dit zijn personen die op de hoogte zijn van het ontstaan en het verloop van het huwelijk (ouders, broers of zusters, vrienden en kennissen). Het is noodzakelijk dat de partijen deze mensen persoonlijk, uitdrukkelijk en recentelijk gevraagd hebben of ze bereid zijn om mee te werken aan de procedure. Men dient dan hun naam, adres, telefoonnummer en relatie tot de partij aan de kerkelijke rechtbank door te geven.

Zonder getuigen is een procedure uiterst moeilijk. 

Stap 4: de verdediger van de huwelijksband
Als alle gegevens verzameld zijn, gaat het dossier naar de verdediger van de huwelijksband. Het is zijn taak om elementen naar voren te brengen die redelijkerwijs pleiten vóór de geldigheid van het huwelijk.

De rechters zijn onafhankelijk in hun oordeel en kunnen uiteraard tot een andere conclusie komen dan de verdediger van de huwelijksband.

Stap 5: inzage in de akten 
Wanneer alle verklaringen en getuigenissen zijn afgelegd, en de verdediger van de huwelijksband zijn bemerkingen heeft ingediend, worden beide partijen afzonderlijk uitgenodigd om de gespreksverslagen te komen lezen. Zij krijgen de kans opmerkingen te maken. Wanneer echter één partij niet heeft meegewerkt aan het onderzoek, verliest hij/zij het recht op deze inzage.

Stap 6: de uitspraak

Een college van drie rechters doet uitspraak na een zorgvuldige bestudering van het volledige dossier. Het huwelijk wordt ongeldig verklaard of er wordt geconcludeerd dat de ongeldigheid niet vaststaat. Deze beslissing wordt aan beide partijen meegedeeld. De zittingen van dit college zijn niet publiek. 

Bij een ongeldigverklaring van het kerkelijke huwelijk, is in principe de mogelijkheid om opnieuw te kunnen trouwen voor de Kerk aanwezig.

Als het huwelijk niet ongeldig verklaard wordt, is een nieuw kerkelijk huwelijk niet mogelijk.

De kinderen uit het door de Kerk ongeldig verklaarde huwelijk blijven natuurlijk wettige kinderen. Een kerkelijke uitspraak laat ook alle rechten en plichten die voortkomen uit de uitspraak van de burgerlijke rechters onaangetast.

Beroep tegen de uitspraak
Nadat de kerkelijke rechtbank een uitspraak heeft gedaan over de ongeldigheid of geldigheid van het huwelijk, kunnen de partijen (of ook de verdediger van de huwelijksband), als zij bezwaar hebben tegen de uitspraak, tegen deze beslissing beroep aantekenen bij de kerkelijke rechtbank van tweede instantie te Utrecht, of bij de Romeinse Rota. Dit moet gebeuren binnen 15 werkdagen na de datum waarop de uitspraak werd medegedeeld. Het beroep wordt gericht tot de voorzitter van de kerkelijke rechtbank die de uitspraak heeft gedaan.

Tijdsduur en kosten

De kerkelijke rechtbanken streven ernaar om binnen een redelijke termijn - één jaar vanaf de opening van het officiële onderzoek - tot een uitspraak te komen. Uit de praktijk blijkt soms dat het onderzoek langere tijd vraagt, i.v.m. het moeilijk verzamelen van de bewijzen.

Deze periode kan belastend zijn, zowel voor de persoon die het initiatief neemt als voor diegene die er, soms ongewild, in betrokken wordt. Een nietigheidsverklaring vergt een grondig onderzoek. Men moet er rekening mee houden dat dit energie en tijd vraagt. Als men vóór of tijdens de procedure vragen heeft, kan men altijd contact opnemen met de kerkelijke rechtbank: soms kan een uitleg iemand verlossen van zorgen of twijfels.

De bijdrage voor het officiële onderzoek bedraagt € 200,- en is voor rekening van de aanvragende partij. Hiervan wordt € 50,- betaald zodra de informatieve fase afgerond is en het officiële verzoekschrift is aangenomen. Het resterende bedrag van € 150,- wordt betaald als de definitieve uitspraak bekend is. Men kan dit laatste bedrag in termijnen betalen of ook om vermindering vragen. Het bedrag kan in sommige uitzonderlijke procedures hoger zijn, maar dat wordt dan op voorhand medegedeeld.

U kunt eventueel ook zelf al een formulier met persoonsgegevens invullen en opsturen. Dat kan naar onderstaand adres of email-adres. Hier kunt u ook terecht voor nadere informatie.

Het aartsbisdom Utrecht brengt hoge kosten in rekening bij een beroepszaak. Van de partij die beroep aantekent zal een aanzienlijke bijdrage in deze kosten verwacht worden.

Advocaat

Men kan ook hulp krijgen van een kerkelijk advocaat, die kan helpen bij het opstellen van de aanvraag en u gedurende het onderzoek kan adviseren. Zijn hulp is kosteloos. Onderstaande priesters zijn als advocaat verbonden aan onze rechtbank:

P.L.M. Bronneberg, pastoor
Kapelaan Pendersplein 10
6271 BV  Gulpen
T: (046) 4331328

L.J.M. Creemers, pastoor
Kerkplein 2, 6051 DT Maasbracht
T: (0475) 468250

J.W.J.M. L'Ortye, pastoor
Hoofdstraat 70
6061 CE Posterholt
T: (045) 401221

H.L.H. Notermans, pastoor
Kerkberg 7
6374 ES Landgraaf
T: (045) 5312378

Adres 
Secretariaat Kerkelijke Rechtbank voor Huwelijkszaken - Bisdom Roermond
Swalmerstraat 100
6041 CZ ROERMOND
E: mail officialaat 
T: (0475) 386752 (bereikbaar van maandag tot en met donderdag)